WARSZAWA Arsenał

Decyzja o budowie warszawskiego Arsenału zapadła w roku 1638, ale dojść mogło do niej dzięki o rok wcześniejszemu powołaniu korpusów artylerii koronnej i litewskiej oraz wyznaczeniu dowódcy korpusów, czyli „starszego nad armatą”, później nazywanego generałem artylerii.
Arsenał w Warszawie zaplanowano jako największy i najbardziej okazały obiekt tego typu w Polsce, choć pod względem dekoracyjności górował nad nim Arsenał gdański. Nie wiemy kto warszawską budowlę zaprojektował, wiadomo natomiast, że budową kierował sam Paweł Grodzicki, czyli ówczesny starszy nad armatą. Grodzicki był nie tylko dowódcą artylerii – był także wielce doświadczonym architektem wojskowym, mającym w swoim dorobku budowę arsenałów w Krakowie i we Lwowie.
Lokalizacja warszawskiego Arsenału była dokładnie przemyślana. Wzniesiono go w bastionie zygmuntowskiego wału ziemnego, niemal dokładnie w połowie jego długości, co stwarzało możliwość równomiernego zaopatrywania całej linii obronnej. Warto przypomnieć, że Zygmuntowski wał przebiegał po łuku osłaniając Warszawę od północy, zachodu i południa. Cięciwę łuku stanowiła Wisła, chroniąca stolicę od strony wschodniej.
Następca Grodzickiego, Krzysztof Arciszewski, w roku 1650 w Opisaniu Inwentarskim budowania Cekauzu Warszawskiego napisał: „…Od miasta na południe, ku polu wyszedłszy i przed Bramą Cekauzową stanąwszy, pada na oczy murowane na kształt pałacu albo klasztoru jakiego, czworograniasto postawione…”. Arsenał miał plan prostokąta zbliżonego do kwadratu. Od pół-nocy stał piętrowy budynek główny zwany Cekauzem Wielkim a od południa na narożach piętrowe, kwadratowe pawilony, połączone murem kurtynowym /osłaniającym kryte galerie/, po środku którego znajdował się piętrowy budynek bramny. Mury: wschodni i zachodni łączyły Cekauz Wielki z narożnymi pawilonami, osłaniając jednocześnie dwie kolejne, jedenastoprzęsłowe, kryte galerie, otwarte ku dziedzińcowi arkadami. Na połączeniu galerii z Cekauzem wykonano wieżyczki, zwane wówczas „baszteczkami”.
Parter Cekauzu zajmowała jedna, ogromna sala o powierzchni około 900 m2, przykryta sklepieniem podpartym ośmioma filarami, przeznaczona do magazynowania dział, kul i granatów. Pomieszczenia piętra używane były do przechowywania broni ręcznej i uzbrojenia ochronnego. Schody na piętro znajdowały się w wieżyczce zachodniej, we wschodniej mieściła się „biurowa” część Arsenału. W jego galeriach umieszczony był sprzęt pomocniczy oraz przeciwpożarowy.
Pawilony pełniły funkcje mieszkalne. We zachodnim mieszkał generał, we wschodnim wyżsi oficerowie. Pawilony i budynek bramny nakrywały dachy namiotowe. Nad bramą wmurowano tablicę z datą zakończenia budowy /1643/ oraz informacjami o osobie fundatora i przeznaczeniu budowli: „…gwoli dogodności w czasie wojny i pokoju, a stale ku pożytkowi Rzeczypospolitej...”.
Dzisiejszy kształt obiektu jest wynikiem kilku odbudów i przebudów; pierwsza nastąpiła za Jana III, następna za Augusta III /zamurowano wtedy arkady galerii i przebudowano elewację południową/, kolejna w czasach Stanisława Augusta i ostatnia przed II wojną światową – w latach 1817 – 22. W roku 1958 Arsenał przemianowano na Muzeum Archeologiczne i po pracach adaptacyjnych zakończonych w roku 1968 – funkcje tę pełni do dzisiaj.