TYNIEC Kościół benedyktyński

W wieku XV Jan Długosz napisał: „Klasztor tyniecki, stojący na wyniosłości skalistej i nieprzystępnej, którą obmywa rzeka Wisła, ma kościół klasztorny i cele oraz oficyny murowane. Góra zaś zamkowa sama znakomicie umocniona murami, wieżami, tudzież innymi środkami obronnymi, i straż tak w dzień jak w nocy ustawicznie służbę tam pełni. Piękny to klejnot Ojczyzny, a przeciw zasadzkom nieprzyjacielskim silna warownia”.
Opacki kościół pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła powstał prawdopodobnie w czasach Bolesława Śmiałego, choć istnieje też dość wiarygodna hipoteza, by datowanie świątyni cofnąć do czasów Kazimierza Odnowiciela. Pierwotny kościół, według opinii E. Zaitza, który prowadził badania w Tyńcu pod koniec lat 90., był zbudowany z drewna. Na jego miejscu zbudowana została wczesnoromańska budowla, którą rozebrano podczas przebudowy gotyckiej (wiek XIII-XV) i barokowej (wiek XVII).
Romański kościół był trójnawową, pięcioprzęsłową bazyliką bez transeptu. Od wschodu, na zakończeniu obu naw bocznych i płytkiego prezbiterium znajdowały się absydy. Nawa główna nie miała sklepienia – nakryta była płaskim belkowym stropem, albo też bezpośrednio więźba dachową – co jednak ze względów klimatycznych jest mniej prawdopodobne. Nawy boczne były sklepione. Do kościoła od południa dostawione były skrzydła klasztorne, otaczające kwadratowy, krużgankowy wirydarz.
Kościół konsekrowany był czterokrotnie. Pierwsza konsekracja odbyła się w wieku XI, druga za opata Kosmasa w XIII stuleciu, trzecia za opata Macieja Skawinki w roku 1463 i czwarta, za opata Stanisława Łubieńskiego, w roku 1622. Zwykle kościoły konsekrowano tylko przy okazji odbudowy, lub znaczącej przebudowy czy rozbudowy. O ile pierwsza, trzecia i czwarta konsekracja  rzeczywiście nastąpiła w takim przypadku, istnieje pytanie czy druga miała miejsce po przebudowie czy tylko bo odbudowie ze zniszczeń, jakich tyniecki zespół klasztorny doznał od najazdu Tatarów w latach 1250-60.
Zmiany dokonane podczas okresu gotyckiego (1450-71) w znacznym stopniu zatarła „barokizacja” kościoła z czasów opata Łubieńskiego, czyli z lat 1618-22. Na tablicy nad głównym wejściem znajduje się łaciński napis dokumentujący zakres przebudowy, w tłumaczeniu na język polski brzmiący następująco: „Świątynię tę królewskiego  klasztoru na cześć Bogu Dobremu i Wielkiemu – Najświętszej Dziewicy i Książętom Apostołów poświęconą – gdy niszczały ściany starzejącego się gmachu – dodawszy nowym kształtem nowe sklepienie, nowy portyk, nowe wieże i kaplice po bokach – oraz wzniósłszy fronton – Stanisław Łubieński opat tyniecki – zbudował, ozdobił i wiele wspanialszym uczynił – Roku Chrystusa 1622”.
Obecny kościół jest jednonawowy,  z wieńcem kaplic otaczających nawę, zakończoną wydłużonym, wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Od frontu wznoszą się dwie potężne wieże – dołem kwadratowe, na najwyższej kondygnacji – ze ściętymi narożnikami. Z czasów renesansu zachował się chór organowy, w którym można dopatrywać się autorstwa Bartłomieja Berecciego. W roku 1816, po kasacie benedyktyńskiego konwentu, tyniecki kościół wy-niesiono do rangi katedry. Benedyktyni powrócili do Tyńca w 1939, a 30 lat później, w roku 1969, ówczesny krakowski metropolita, Karol kardynał Woj-tyła, przywrócił godność i tytuł tynieckiego opata.