PUŁTUSK Kolegiata

Pierwotny, gotycki kościół, podniesiony potem /rok 1449/ do godności kolegiaty, zbudowany został około roku 1443. W Pułtusku, mieście stanowiącym aż do roku 1795 własność płockich biskupów, fundatorem był oczywiście płocki biskup; wówczas był nim Piotr Giżycki. Gotycka kolegiata reprezentowała najpewniej typ salowy. Była mocno wydłużona, z prezbiterium nie wyodrębnionym, przy którym od północy dostawiona była zakrystia i kapitularz. Na piętrze nad zakrystią mieściło się oratorium, trzema ostrołukowymi arkadami otwierające się ku prezbiterium. Układ przestrzenny uzupełniała piętrowa kruchta, dobudowana do nawy od zachodu. Potem, w 2. połowie wieku XV i 1. XVI stulecia od południa i północy, symetrycznie, dobudowano do nawy po trzy kaplice, każdą nakrywając sklepieniem gwiaździstym.
Około połowy wieku XVI, z inicjatywy biskupa Andrzeja Noskowskiego, przystąpiono do przebudowy kolegiaty, nadając jej wnętrzu formy zachowane do dnia dzisiejszego. Tę fazę robót projektował i prowadził płocki budowniczy, Jan Baptysta z Wenecji. Przedłużył o dwa przęsła prezbiterium, zamykając je trójbocznie, od zachodu dobudował dwie symetryczne wieże o planach nieregularnych sześcioboków, a przy wieżach trójkątne aneksy. Najistotniejsze zmiany zaszły jednak we wnętrzu; dzięki nim można mówić o narodzi-nach pułtuskiej grupy kościołów gotycko renesansowych /pisałem o tym omawiając kościół w Broku/. Mistrz Jan Baptysta dostawił do wewnętrznej płaszczyzny ścian kolegiaty masywne filary, górą łukowo przesklepione, na których, poprzez pas muru rozczłonkowany wąskimi arkadowymi niszami, oparł kolebkowe sklepienie, pokryte siatką ceglanych pseudokasetonów. W interesujący sposób rozwiązane zostało sklepienie przęsła kończącego prezbiterium – przybrało ono kształt muszlowej konchy.
Przy południowej ścianie prezbiterium Wenecjanin z Płocka dobudował kaplicę Najświętszego Sakramentu /przeznaczoną na kaplicę grobowa biskupa Noskowskiego/. Budowla ta, naśladująca wawelską kaplicę Zygmuntowską, jest kwadratowa w planie i jak we wzorze z Krakowa, nakrywa ją kopuła na pendentywach, wspartych na ośmiobocznym tamburze.
Ówczesna dekoracja malarska sklepień kolegiaty jest dziełem dwóch Stanisławów: jednego z Liwu, drugiego z Łomży. Filary międzynawowe pokrył polichromią już nie Stanisław, a Wojciech, malarz pochodzący z Warszawy. Polichromie i wyposażenie wnętrza uległy zniszczeniu podczas pożaru w roku 1613, reszty dokonano podczas barokizacji świątyni, fundowanej przez biskupa Ludwika Załuskiego w 1. ćwierci XVIII stulecia.
W 4. ćwiartce tego samego stulecia przebudowana została przykolegiacka dzwonnica, spalona w roku 1782. Jej stare, szesnastowieczne mury ocalały, ale „ubrane” zostały w nową, klasycystyczną „szatę” architektoniczną, stylistycznie zbliżoną do twórczości wybitnego i bardzo nowatorskiego architekta warszawskiego, Jana Chrystiana Kamsetzera
Kolegiatę remontowano dość gruntownie w roku 1878. Kolejny poważny remont rozpoczęto w roku 1908, a zakończono w 1910. Pracami kierował wtedy architekt Stefan Szyller, a pomimo nadzorowania ich przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości, dość swobodne podejście do remontu sprawiło, że niestety pierwotna architektura w znaczącym stopniu uległa zatarciu.