09. KAPLICA PAZZICH

Autor: Roman Mirowski

Kaplica Pazzich, jedno z najwybitniejszych dzieł Filippo Brunelleschiego, zbudowana została w zespole kościoła i klasztoru Santa Croce /św. Krzyża/. Aby ją ujrzeć, musimy z placu S. Croce przejść niewielką i niepozorną furtą na klasztorny dziedziniec. Na osi alejki, przy której rośnie kilka smukłych topoli, znajduje się obiekt  uważany za najpiękniejszy klejnot wczesnego włoskiego renesansu.
Budowę kaplicy rozpoczął Brunelleschi w roku 1430, dziesięć lat po Spedale degli Innocenti i Starej Zakrystii w Kościele S. Lorenzo, a więc w okresie najpełniejszej dojrzałości twórczej. Już sama frontowa elewacja musi budzić podziw oryginalnością i nowatorstwem. Dolną kondygnacje stanowi sześć korynckich kolumn przykrytych klasycznym belkowaniem. Rozstaw środkowych kolumn jest niemal dwukrotnie większy. Zamiast belkowania zamyka go łuk, główny i najważniejszy motyw kompozycyjny elewacji. Łuk ten podkreślając osiowość założenia, wraz z archiwoltą rozcina ściankę górnej kondygnacji kaplicy. Ścianka ta ma tu bardzo ważną rolę do spełnienia. Jest czymś w rodzaju attyki zakrywającej sklepienie nad podcieniem, a jednocześnie jej ciężar równoważy siły poziome wywoływane przez to sklepienie. Na osi wejścia przedsionek przykryty jest kopułą wspartą na trójkątach sferycznych, nazywanych „żagielkami”.
W przeciwieństwie do Domu Niewiniątek, Brunelleschi unikał tu stosowania gładkiej ściany. Zastosował podział pilastrami, zdwojonymi na osiach kolumn, a pola pomiędzy pilastrami podzielone zostały profilowanymi krzyżami. Nad ścianką umieścił normalne poziome belkowanie. Jak miała być zwieńczona fasada – nie wiadomo. Jej stan obecny z pewnością nie jest zgodny z projektem autora. Mały daszek wsparty na drewnianych słupkach jest dodatkiem późniejszym. Wiemy że Brunelleschi nie doczekał się końca swojego dzieła. W trzydzieści lat po jego śmierci, w roku 1478 rodzina Pazzich po nieudanym zamachu na Medyceuszy skazana została na banicję. Kiedy udało im się powrócić do Florencji, mieli zupełnie inne sprawy na głowie niż poszukiwanie w archiwach projektu mistrza. I tak fasada do dziś pozostała nie dokończona, co zresztą nikomu właściwie nie przeszkadza. I tak jest dziełem niemal doskonałym.
Wnętrze kaplicy ma kształt prostokąta wymiarach około 18 na 10 i pół metra. Co ciekawe, ma ono układ poprzeczny, co znaczy że jego długość jest mniejsza od szerokości. Na osi wejścia kwadratowy chór z dostawioną doń zakrystią. Nawa przykryta półkolistym sklepieniem kolebkowym, wspartym na belkowaniu i podtrzymujących je pilastrach. Na czterech łukach i czterech żagielkach spoczywa wachlarzowa kopuła z dwunastoma żebrami i okrągłymi okienkami. Okna te wraz z czterema dużymi oknami umieszczonymi w tylnej ścianie przedsionka zapewniają wystarczającą ilość światła. Jest to światło niezbyt ostre, stłumione, dodające miękkości użytych we wnętrzu detali architektonicznych.
Ciekawa jest także kolorystyka wnętrza. Jasne płaszczyzny ścian kontrastują z ciemnymi detalami : pilastrami, belkowaniem czy łukami. Niczym klejnoty jarzą się na tle ścian ulubione i chętnie przez Brunelleschiego stosowane medaliony. Białe postaci dwunastu apostołów i czterech ewangelistów umieszczone zostały na błękitnym tle, barwione i glazurowane w sławnej pracowni della Robbiów. Mimo tylu barw, udało się jednak Brunelleschiemu osiągnąć harmonię i wytworność wnętrza.
Wielkim walorem projektu mistrza jest też doskonałość proporcji. We wszystkich elementach kaplicy zastosował Brunelleschi zasadę „złotego podziału”. Dokładne pomiary wykazały że różnice w proporcjach wynoszą zaledwie centymetry i stąd właśnie bierze się odczucie doskonałości proporcji, odnoszone przez wszystkich zwiedzających kaplicę, odczucie natury emocjonalnej, nie poparte wcale „szkiełkiem i okiem” naukowca.
Zanim Brunelleschi zajął się projektowaniem, przez kilka lat, jak pisze Vasari, zwiedzał, mierzył i rysował zabytki antyczne, które dostępne mu były w Italii. Być może dzięki temu, że nie studiował ich zbyt dokładnie, zdolny był do stworzenia dzieła na wskroś oryginalnego i świeżego. Brunelleschi nie był naśladowcą antyku; antyczna kultura i sztuka były dla niego jedynie wspaniałym źródłem dla twórczych inspiracji.