ŚRODA ŚLĄSKA Kościół parafialny

Parafialny kościół pod wezwaniem św. Andrzeja jest najstarszą budowlą Środy Śląskiej. Zbudowano go w zachodniej części miasta, w pobliżu nieistniejącego już zamku. Kościelna dzwonnica zamyka od zachodu perspektywę wydłużonego średzkiego rynku. Wprawdzie pierwsza wzmianka o „plebanie Henryku ze Środy” pochodzi z roku 1233 ale badania archeologiczne i architektoniczne dowodzą, że początków kościoła szukać należy już w wieku XII. W okresie romańskim kościół prawdopodobnie był trójnawową bazyliką z absydami od strony wschodniej.
Kościół św. Andrzeja miał wyjątkowe szczęście do przeróbek i przebudów. Pierwsza nastąpiła jeszcze przed rokiem 1233, druga pod koniec wieku XIII a następna około sto lat później, w roku 1388. Zachowała się z tego czasu zawarta z mistrzem Clausem umowa o wzniesienie części murów i wykonanie czterech maswerków. Przystąpiono wówczas do całego odbudowy kościoła, ale zrealizowano tylko prezbiterium i zakrystię. Prezbiterium, znacznie wyższe od nawy, jest trójprzęsłowe i zamknięte pięciobocznie. Od zewnątrz opinają je przypory a światło wpada przez wąskie ostrołukowe okna. Wnętrze przykrywa sieciowe sklepienie ze wspornikami w kształcie głów. Charaktery-styczna konstrukcja tego sklepienia każe doszukiwać się tu wpływów czeskich.
Prezbiterium dostawiono do trzynastowiecznego korpusu. Zachowane ślady wskazują, że korpus zamierzono przebudować na trójnawową halę, ale z jakichś przyczyn /pewnie finansowych/ zamysł ten zarzucono. Odbudowa hali nastąpiła dopiero na przełomie XVI i XVII stulecia, stąd nosi ona cechy nieco zapóźnionego gotyku z zachowanymi wcześniejszymi elementami. W górnych partiach bocznych elewacji korpusu widoczne są nawet wykonane z cegły romańskie arkadkowe fryzy o przenikających się łukach.
W roku 1634 kościół palił się, ale zniszczenia jakie wówczas powstały nie są dokładnie znane. Z całą pewnością spłonął dach, bowiem nowy wykonano w roku 1646. Najnowszym fragmentem kościoła jest część zachodnia, neogotycka, nosząca znamiona prowincjonalizmu, wykonana w wieku XIX na podstawie projektu miejscowego majstra.
Wyposażenie wnętrza świątyni jest głównie barokowe. Ołtarz główny jest dziełem Stahlmayera z pierwszej połowy XVIII stulecia. Zdobią go rzeźbione w drewnie figury św. Andrzeja i św. Jadwigi oraz obraz J.W. Neunhertza przedstawiający Ostatnią Wieczerzę. Z tego samego okresu pochodzą ołtarze boczne, a nieco późniejsza, bo z roku 1677, jest drewniana, polichromowana ambona. Współczesne ambonie są także: prospekt organowy, konfesjonały, kropielnice, niektóre rzeźby i polichromia sklepienia.
Stojąca obok kościoła gotycka dzwonnica powstała prawdopodobnie jeszcze wcześniej niż prezbiterium. Ma cztery kondygnacje rozdzielone gzymsami i wieńczy ją attyka. Okna parteru są właściwie tylko strzelnicami; na wyższych piętrach pozwolono sobie na wykonanie większych otworów, zamkniętych ostrymi, gotyckimi łukami. Nad pierwszym gzymsem, od strony rynku, wykonana została nisza z gotycką rzeźbą Madonny z Dzieciątkiem. Dawne dzwony nie zachowały się. Obecne, poświęcone św. Marii Wspomożycielce, św. Jackowi i św. Janowi ufundowane zostały przez średzkich parafian w roku 1963.