07. ROK 1420

Autor: Roman Mirowski

Wśród historyków sztuki przyjęto traktować rok 1420 jako przełomowy, jako rok narodzin nowej epoki – renesansu, czy też używając polskiej terminologii – okresu Odrodzenia. Oczywiście zarówno tę datę jak i nazwę nowego stylu w sztuce traktować należy całkowicie umownie. Żadne przemiany nie powstają bowiem z dnia na dzień, chociaż dla naukowego „porządku” konieczne bywają pewne cezury czasowe, wynikające z faktów historycznych, zgodnie uważanych za wyjątkowo istotne. Takim właśnie faktem jest zaś bez wątpienia moment rozpoczęcia budowy kopuły na florenckiej katedrze Santa Maria del Fiore. A stało się to właśnie w roku 1420.
Właściwie florencka kopuła wcale nie jest jeszcze dziełem renesansu. Zamysł, by korpus nawowy florenckiej katedry zakończyć nie transeptem i prezbiterium lecz ośmioboczną przestrzenią , zawarty został daleko wcześniej, jeszcze w średniowiecznym projekcie Arnolfa del Cambio. Być może, jak sądzi amerykański historyk architektury C.A.Cummings, gdyby del Cambio miał możność osobiście dokończyć budowy świątyni, ukształtowałby ośmiokąt w zupełnie inny, bardziej „średniowieczny” sposób. W każdym razie kopuła florencka jest  bardziej dziełem średniowiecznego konstruktywizmu niż dziełem stricte renesansowym. Ogólny podziw i entuzjazm jaki kopuła wzbudziła u współczesnych i nadal budzi u potomnych, wynika nie tyle z formy co ze niespotykanej dotąd skali oraz śmiałości i nowatorstwa konstrukcji.
Autorem projektu kopuły, na podstawie wygranego konkursu, został Filippo Brunelleschi , wielki nowator, czy nawet – rewolucjonista, w sztuce i architekturze. W swych dalszych dziełach okazał się być on prekursorem renesansowej architektury. Nic więc dziwnego, że jego chronologicznie pierwsze dzieło uznane zostało za punkt zwrotny w historii architektury i sztuki.
W roku 1417 gotowy był już ośmioboczny bęben z ośmioma okrągłymi oknami. W rok później ogłoszono konkurs na wykonanie projektu / w postaci rysunków i modelu/ sklepienia nakrywającego bęben. Forma przesklepienia była już właściwie określona poprzez kształt bębna – w założeniach konkursu chodziło o sprecyzowanie sposobu rozwiązania, a także i wykonania, konstrukcji przesklepienia. Zwycięzcą konkursu został Brunelleschi. Projekt który przedłożył, zakładał wykonanie konstrukcji sklepienia b e z  rusztowań ! Aby dobrze pojąć zakres i rozmiar trudności stojących przed budowniczymi kopuły, warto podać jej kilka wymiarów. Podnóże kopuły znajduje się 55 metrów nad posadzką kościoła. Ośmiobok bębna, pomiędzy ściankami ma 42 metry, a pomiędzy narożnikami ponad 45 metrów /tj. około połowy długości boiska do piłki nożnej, by lepiej „poczuć” skalę budowli/. Należy też zdać sobie sprawę z faktu, że ośmioboczna podstawa kopuły jest z punktu widzenia statyki mniej korzystną od podstawy kolistej /siły działające w narożnikach ośmioboku są różne od tych, które działają w środku jego ścian, w przeciwieństwie do kopuły gdzie na całym obwodzie są one takie same/.
W czasach „quattrocenta” dość typowym zjawiskiem  była wszechstronność talentów. Należał do nich Brunelleschi, który był  także wielce uzdolnionym mechanikiem – zbudował „machinę latającą”, potrafił też konstruować żurawie, służące do podnoszenia materiałów budowlanych. Dzięki takim umiejętnościom potrafił poradzić sobie z problemami technicznymi związanymi z realizacją kopuły. Podstawą jego pomysłu było za-stosowanie w konstrukcji kopuły żeber  / być może inspirowane kościołem  Hagia Sofia w Konstantynopolu i florenckim Baptysterium/.
Kopuła wykonana została z dwóch łupin z wolną przestrzenia w środku, służącą do komunikacji. Żebra narożne na dole miały szerokość 3 i pół metra a u góry, przy zworniku 0.75 m. Żebra pośrednie, po dwa w każdym boki ośmiokąta były delikatniejsze ; na dole miały szerokość tylko 1.75 m. Szkielet konstrukcji stanowiło więc 24 żeber: 8 większych i 16 mniejszych. .Dzięki stromiźnie żeber, nie były potrzebne rusztowania . Krążyny konieczne okazały się dopiero w dwóch trzecich wysokości kopuły, gdzie jednak jej rozpiętość była już o wiele mniejsza. Łupiny pomiędzy żebrami miały największą – czterometrową – rozpiętość tuż nad bębnem ; rozpiętość malejącą ku górze . Grubość łupiny wewnętrznej  wynosiła od 2.42  do 2.2 metra a zewnętrznej od 0.75 do 0.58 m. By skończyć wreszcie z wymiarami przytoczę jeszcze tylko wysokość kopuły – 32 metry i latarni 22.5 metra , czyli odpowiednio jedenasto- i siedmiopiętrowej kamienicy.
Budowę kopuły rozpoczęto w roku 1420 a ostatni kamień w zworniku osadzono 30 sierpnia 1436 roku. Gdy cała niemal florencka społeczność radowała się z powodu zakończenia wielkiego dzieła, jego twórca trafił za kraty. Powodem aresztowania były sprawy formalno-prawne. Filippo Brunelleschi nie należał bowiem do cechu murarzy ; jako członek cechu złotników  nie posiadał wymaganych do prowadzenia budowy uprawnień. Oburzony taką zniewagą / a przy tym wpływowy/ zarząd budowy katedry spowodował więc w odwecie uwięzienie cechmistrza murarzy. Po dziesięciu dniach obu więźniów uwolniono, a rozgoryczony aresztowaniem Brunelleschi dał się wreszcie przekonać i „łaskawie  raczył wstąpić” do cechu murarzy.
W 1436 roku ogłoszono konkurs na projekt latarni. Wygrał go znowu Filippo Brunelleschi, ale nie udało mu się dokończyć budowy. Zmarł w roku 1446 przeżywszy 69 lat. Latarnię wykonywało kilku majstrów a ukończył ją Bernardo Rosellino w roku 1470.