PRZEMYŚL Twierdza

Budowę Twierdzy Przemyśl rozpoczęli Austriacy wkrótce po zajęciu tych terenów w efekcie rozbiorów Polski. Budowa, rozbudowa i stała modernizacja trwała ponad sto lat i jest pełnym przeglądem obowiązujących wówczas w architekturze militarnej trendów. Początkowo systemu poligonalnego (do roku 1885) a później, po wprowadzeniu pocisku o działaniu minowym, systemu rozproszonego (1885-1914). Fortyfikacje składały się z ogromnej ilości obiektów , uzupełnianych przez  koszary, magazyny, lazarety a nawet w ostatniej fazie istnienia twierdzy – we własne lotnisko. Aby uzmysłowić sobie skalę przemyskiej twierdzy wiedzieć trzeba, że w roku 1914 jej załoga liczyła 25 tysięcy ludzi a artyleria ponad tysiąc dział. Omówienie, choćby w telegraficznym skrócie, poszczególnych obiektów twierdzy i historii ich przekształceń musiałoby mieć objętość kilku arkuszy wydawniczych, toteż jedyne co mi pozostaje to odesłanie zainteresowanych Czytelników do dość obfitej literatury tego tematu, a w szczególności prac najwybitniejszego znawcy tego tematu, profesora Janusza Bogdanowskiego z Krakowa. Niech niniejszy szkic będzie tylko zasygnalizowaniem pasjonującego, choć dotąd /poza gronem specjalistów/ mało popularnego tematu.
Architektura militarna XIX i XX- wieczna dopiero od niedawna została w Polsce dostrzeżona i doceniona. Niestety, zanim do tego doszło, mniej lub bardziej planowo, zniszczono na terenie naszego kraju wiele niezwykle wartościowych obiektów, które „użytkowymi” już być przestały a nie nabrały jeszcze w świadomości społeczeństwa i władz – „szacowności” jako zabytki  architektury czy choćby tylko kultury materialnej. Podobnie stało się też z Twierdzą Przemyśl, w okresie I wojny światowej, stawianej w rzędzie najpotężniejszych twierdz w Europie.
Kilka przyczyn złożyło się na taki właśnie, delikatnie to nazywając, „niechętny” stosunek do dzieł fortyfikacyjnych  tego okresu. Przyczyną podstawową był brak polskiej państwowości w tych czasach a w konsekwencji traktowanie wszystkich obiektów architektury militarnej powstałych na obszarach Rzeczypospolitej jako tworów obcych, wzniesionych przez zaborców, a więc wręcz antypolskich. W przypadku Przemyśla doszły jeszcze po II wojnie światowej argumenty ideologiczne gdyż związana z legionowym etosem przemyska twierdza szczególnie źle się peerelowskiej władzy kojarzyła. Dewastacja obiektów twierdzy rozpoczęła się już w roku 1921. Utraciły one znaczenie militarne i stały się źródłem złomu dla śląskich hut oraz gruzu i cegły dla budynków wznoszonych przez okoliczną ludność. Po roku 1945, pomimo wpisania obiektów twierdzy do rejestru zabytków, proces dewastacji nie ustaje. W fosach urządzane są „dzikie” wysypiska śmieci, trwa rozkopywanie wałów przez „poszukiwaczy” militariów oraz pozyskiwanie budulca przez mieszkańców okolic Przemyśla. Bezlitosne są procesy naturalne – pokrywająca wszystko dziko rosnąca zieleń i spowodowana przez czynniki klimatyczne erozja. W obiektach znajdujących się na terenie miasta dokonywano przeróbek całkowicie zatracających ich  pierwotny wygląd a budynki koszarowe, adaptowane na mieszkania komunalne, znajdują się w opłakanym stanie.
W innych krajach nowożytne fortyfikacje funkcjonują jako przynosząca ogromne dochody atrakcja turystyczna. Tak jest w Verdun, Metzu, Kopenhadze, czy Lyonie. Tak też powinno stać się w przypadku Twierdzy Przemyśl.