OLKUSZ Kościół parafialny

Pierwszy olkuski kościół parafialny musiał istnieć już w roku 1184, skoro Kazimierz Sprawiedliwy budując krakowską kolegiatę św. Floriana, uposażył ją między innymi dochodami z probostwa w Olkuszu. W roku 1325 olkuski pleban imieniem Stanko lub Staśko był kanonikiem kolegiaty św. Floriana w Krakowie. W tym czasie olkuska parafia należała do dekanatu sławkowskie-go, ale już w 1336 do nowogródzkiego – a potem do siemońskiego.
Obecny kościół parafialny pod wezwaniem św. Andrzeja ufundował Kazimierz Wielki. Nastąpiło to zapewne około połowy XIV stulecia. Istnieje także hipoteza, że kościół – jako jednonawowy – powstał sto lat wcześniej, zaś w okresie kazimierzowskim tylko rozbudowano go. Jako materiał posłużyła cegła i czerwony piaskowiec. Ksiądz Jan Wiśniewski na podstawie analogii planu olkuskiego kościoła i katedry w Sandomierzu sugeruje, że obie świątynie budował „jeden budowniczy”.
Kościół położony jest przy południowo-zachodnim narożniku rynku. Jego korpus jest trójnawowy, pięcioprzęsłowy, z nawą główną dwukrotnie szerszą, ale tylko nieznacznie wyższą od bocznych. Prezbiterium jest trójprzęsłowe, zakończone prostą ścianą – co stanowi być może koronny dowód na trzynastowieczne „korzenie” kościoła. Od północy przylegają do prezbiterium zakrystia i skarbczyk, a od południa trójprzęsłowa kaplica św. Anny, połączona z prezbiterium i z nawą ostrołukowymi arkadami. Zakrystia i kaplica powstały później niż kościół – zbudowano je w XV stuleciu. Zakrystia i skarbczyk nakryte są sklepieniami kolebkowymi, zaś korpus kościoła, prezbiterium i kaplica św. Anny – sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Kościół opięty jest przyporami. Jego ceglane szczyty zdobione były wnękami i sterczynami – wschodni szczyt prezbiterium wymurowano z użyciem cegły zendrówki.
W roku 1587 wybuchł w Olkuszu pożar – palił się także kościół. Aby uzyskać odpowiednie fundusze na odbudowę, król Zygmunt II wystawił w roku 1588 dokument, w którym nakazywał, by od każdego sprzedanego cetnara ołowiu pobierano 9 denarów, z czego połowa przeznaczona byłaby „na mia-sto” a druga połowa na kościoły: farny i augustianów. Skuteczność tego dokumentu nie była początkowo najwyższa – postanowienie swe król ponowił więc w roku 1598. Odtąd odbudowa nabrała szybszego tempa. Stosunkowo szybko wyremontowano kaplicę św. Anny. Być może wynikało to ze związków kaplicy z papieżem, Klemensem VIII, który jeszcze jako papieski nuncjusz, Hipolit Aldobrandini, przebywał w Olkuszu (w czasie „grasującego w Krakowie powietrza” – czyli epidemii) i odprawiał w niej msze święte.
Prócz odbudowy, kościół także rozbudowano – do jego południowej ściany dostawiono renesansową kaplicę grobową, ufundowaną przez Stanisława Amendę, pochodzącego z osiadłej w Krakowie włoskiej rodziny – królewskiego „orborariusa” i olkuskiego rajcę. Prócz działalności „biznesowej” miał w swym życiorysie pan Stanisław epizod dyplomatyczny: cesarz Maksymilian wysłał go z misją do Konstantynopola jako sekretarza poselstwa. Za zasługi „cesarz jego ród herbami ozdobił i do szlachty niemieckiej zaliczył”. Gdy Amenda powrócił do Polski szlachectwo jego potwierdził król Zygmunt III.
Widoczna na starych widokach przykościelna dzwonnica była wysoka i okazała. W protokole z wizytacji z roku 1783 zapisano: „dzwonnica wysoka murowana, dużo porysowana pod złym gontem”. W dniu 18 lipca 1864 pożar dzwonnicę zniszczył. Obecna  – jest neogotycka i pochodzi z początków XX w.