03. NA KRESACH – OLESKO Zamek

Autor: Roman Mirowski

Olesko położone jest na skraju Niziny nadbużańskiej. Na płaskiej, zielonej równinie znajduje się pojedyncze, stożkowate wzgórze. Biorąc pod uwagę dość niespokojny charakter tych okolic, wynikający z położenia na pograniczu, jedynym rozsądnym rozwiązaniem było uzupełnienie wzgórza zamkiem. I tak się też stało.
W roku 1327 Olesko stanowiło własność księcia Bolesława Jerzego Piasta, zaproszonego przez bojarów ruskich na tron halicko – wołyński. Gdy w poło-wie XIV stulecia wygasła linia halicka, gród przechodził z rąk do rąk, aż wreszcie w roku 1432 zdobyły go wojska Władysława Jagiełły i król nadał go Janowi z Sienna herbu Dębno. Nowi właściciele pisać się zaczęli Sienneńscy albo „z Sienna Olescy” i władali zamkiem oraz włościami do roku 1511. Wte-dy to dobra i zamek podzielono na dwie córki Piotra Oleskiego: prawą część zamku otrzymała Anna, żona Fryderyka Herburta a lewą Jadwiga, małżonka Marcina Kamienieckiego. Dopiero znacznie później wnuk Jadwigi Herburtówny, poślubionej Jerzemu Daniłowiczowi, kasztelan lwowski i wojewoda ruski, Jan Daniłowicz, na drodze wykupu stał się właścicielem całego zamku. On też w miejsce starego, drewnianego zamku, wzniósł nowy, murowany. Data 1599 umieszczona w obramieniu okiennym od strony dziedzińca najprawdopodobniej oznacza rok zakończenia budowy.
Pierwszy pisany przekaz na temat zamku pochodzi dopiero z roku 1664, ale za to na jego podstawie można nieźle zorientować się jak wyglądał zamek Jana Daniłowicza. Plan zamku zbliżony był do owalu, co wynikało z dostosowania go do ukształtowania terenu. Stylowo była to budowla renesansowa, ale w wykonaniu dość skromnym. Zasadnicza bryła zamku zachowała się właściwie do dzisiaj. Zamek pełnił rolę magnackiej rezydencji bardzo długo, nie przestając być jednocześnie obiektem obronnym, czemu trudno się dziwić mając w pamięci burzliwą historię okolic Oleska. Obronność zamku wzmocniono opasując go dodatkowo wałem z palisadą i fosą. Część wzgórza oddzielono głębokim rowem, a następnie połączono arkadowym mostem. Odcinek mostu przed samą bramą był podnoszony.
Oleski zamek posiada, dość rzadki w owych czasach, owalny plan. Jego bryła składała się z dwóch półowalnych skrzydeł mieszkalnych, dwu-, lub we fragmentach trzykondygnacyjnych, ustawionych na wysokich, sklepionych piwnicach. Oba skrzydła rozdzielał wewnętrzny dziedziniec /czyżby podział ten, antycypując Fredrowską „Zemstę”, był pamiątką po dwóch córkach Pio-tra Oleskiego?/. Od wjazdu, czyli od północy, oba skrzydła łączyła czworo-boczna wieża bramna, wyższa nieco od skrzydeł mieszkalnych. Mimo dość wysokich dachów, nakryta hełmem, stanowiła /i do dziś stanowi/ zdecydowaną dominantę całej zamkowej bryły. Nad głównym, półkoliście zamkniętym portalem umieszczono płaskorzeźbioną tablicę, po środku której znajdował się kartusz z herbami – górą Sas i Topór, dołem zaś Herburt i Korczak. Na wprost bramy, od południa, dziedziniec zamykał mur z galeryjką dla straży.
Pierwotnie, do położonych na piętrze reprezentacyjnych komnat, wchodziło się wprost z dziedzińca jednobiegowymi, kamiennymi schodami, które znajdowały się przy loggii skrzydła obok bramy. Dzisiejsze główne wejście we wschodnim skrzydle jest prawdopodobnie efektem dziewiętnastowiecznej przebudowy.
Z inwentarza sporządzonego w 1664 roku dowiadujemy się jakie było rozmieszczenie i przeznaczenie poszczególnych pomieszczeń. Na parterze, na prawo od bramy /czyli w zachodnim skrzydle/ mieściła się kuchnia, za nią izba czeladna i kredens, na końcu zaś cekauz, gdzie przechowywano spiżowe działa i kilkanaście hakownic. W skrzydle wschodnim, na lewo od bramy, mieściła się „tatarnia” czyli więzienie, obok niej studnia a dalej kaplica: „…sklepiona, murowana, z rzezaniem bardzo pięknym, z wierzchu złocistym…”. W kaplicy ołtarz św. Anny był: „…złocisty, ławki snycerskie i stolarska robotą, pozłociste dokoła całe, nad ławkami stolarskiej roboty pozłacane...”. Wedle ówczesnych gustów – jak łatwo wywnioskować z tekstu – im więcej złota, tym piękniej.
Na zamku w Olesku urodził się Jan III Sobieski. Stało się to w dniu 17 sierpnia 1629 roku, podczas pobytu tam jego matki, Zofii Teofili z Daniłowiczów. Pod wpływem królowej Marii Kazimiery, choć właściwie tylko utwierdziła ona króla we wcześniejszym zamiarze, Sobieski wykupił Olesko od Stanisława Koniecpolskiego. Ponieważ zamek w tym czasie był w nie najlepszym stanie, natychmiast po jego nabyciu, w latach 1683 – 87 przystąpiono do remontu i modernizacji. Skutki tych poczynań wzbudziły jednak w odwiedzającym zamek francuskim dworzaninie, nazwiskiem Paulin Dalairac, uczucia raczej ambiwalentne: „…Wnętrze zamku ma zły rozkład mieszkalny…Pokoje bez połączeń i związku, ale wszystkie są piękne, obszerne, wysokie, dobrze oświetlone, wyłożone wielkimi taflami sztucznego marmuru…” – pisał w swojej relacji z podróży.
Po śmierci króla Olesko wraz z zamkiem przypadło Marii Kazimierze – aż do roku 1716, czyli do jej zgonu. Potem odziedziczył je królewicz Jakub, lecz za zgodą brata sprzedał w roku 1719 klucz olecki Mateuszowi Rzewuskiemu. Od Rzewuskich, którzy niewiele dobrego dla Oleska zrobili, zamek nabył na licytacji w roku 1796 Aleksander Zieliński. Kolejnymi jego właścicielami zostali Lityńscy. Zamek stopniowo popadał w ruinę, jego stan pogorszyło tez trzęsienie ziemi, które w roku 1823 nawiedziło okolice Oleska.
Przy okazji przygotowań do dwusetnej rocznicy odsieczy wiedeńskiej przy-pomniano sobie o Olesku i powołano społeczny Komitet Opieki nad Zamkiem. W roku 1882 Komitet wykupił zamek od Zofii Lityńskiej i przystąpiono do prac konserwatorskich i modernizacyjnych. Prace przerwał wybuch I woj-ny światowej, a ich efekty zniweczone zostały całkowicie przez barbarzyństwo wojska i ewakuowanej tam ludności cywilnej. Po 1920 roku zamek był na wpół zrujnowany i dopiero zbliżająca się kolejna /tym razem 250/ rocznica bitwy pod Wiedniem sprawiła, że zainteresowano się nim i rozpoczęto prace. Do roku 1939 kierował nimi Alfred Majewski, wówczas jeszcze bardzo młody, choć wspaniale się zapowiadający architekt – konserwator. Niestety II wojna światowa i następujące po niej lata, w przypadku Oleska, były dokładnym powtórzeniem nieszczęsnego scenariusza z I wojny.
Kolejną odbudowę i rekonstrukcję rozpoczęto w roku 1955. W roku 1969 zamek został filią Lwowskiej Galerii Obrazów. W jego komnatach urządzona jest ekspozycja sztuki z okresu XV – XVIII wieku, której głównym animato-rem jest dyrektor Borys Woźnicki. Zgromadzone tam dzieła mają dla polskiej kultury ogromne znaczenie – jest tam przeniesiony z żółkiewskiej kolegiaty obraz Martino Altomontego „Bitwa pod Wiedniem”, obrazy Henryka Siemiradzkiego oraz wspaniała ekspozycja osiemnastowiecznej rzeźby lwowskiej.