LUBIĄŻ Opactwo cystersów /1/

Cystersów do nadodrzańskiego Lubiąża sprowadził w roku 1175 wrocławski książę Bolesław I Wysoki. Przybyli tu nie bezpośrednio z Morimondu, lecz z niemieckiej Pforty nad rzeką Saalą. Powstałe opactwo oddziaływało bardzo intensywnie na procesy osadnicze, a przez to również na rozwój życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego na Śląsku a także w Małopolsce. Lubiąski dom zakonny swój pierwszy filialny klasztor założył w podkrakowskiej Mogile /1202 18/ a następne już na Śląsku – w Henrykowie /1227/ i w Kamieńcu Ząbkowickim /1247/.
Wzorowy sposób gospodarowania i pokaźne dochody które ta gospodarka przynosiła sprawiły, że klasztor szybko odbudował się po zniszczeniach spowodowanych najazdem Mongołów z roku 1241. Ale pierwszy klasztorny kościół, wymieniany już w roku 1208, nie przetrwał. Zachowane do dziś najstarsze, romańskie fragmenty, odnaleźć można w formie reliktów wykorzystanych podczas budowy obiektów czternastowiecznych.
Zapisy dokumentów mówią o początkach budowy w pierwszych latach XIV stulecia. W roku 1301 dokonano zapisu o zakupie lasu na potrzeby budowy. Z roku 1307 pochodzą dwie wzmianki – wymieniony jest brat Fridericus jako magister operis lubiąskiej monasterii, wspomina się też o fundacji  ołtarza Panny Marii i św. Mikołaja. W roku 1311 mowa jest o ufundowaniu przez księcia legnicko – brzeskiego Bolesława III kaplicy grobowej.
Uważa się, że budowę rozpoczęto w roku 1307, jako materiału używając cegły układanej w wątku polskim z dodatkiem ciosowego kamienia do detalu architektonicznego. Powstała wówczas trójnawowa, sześcioprzęsłowa bazylika z transeptem i wieńcem kaplic usytuowanych wokół obejścia transeptu. Trójprzęsłowe prezbiterium zamknięte jest prostokątnie. Kościół jest orientowany, choć jego główna oś nieco odchyla się ku północy.
Budowę prawdopodobnie realizowano w trzech etapach. Na początku, w latach 1307 – 30, powstało prezbiterium. Potem, około roku 1330 zbudowany został transept, mury obwodowe i filary trzech wschodnich przęseł korpusu. W ostatnim etapie w latach 1330 –33 połączono korpus z transeptem wykonując trzy pozostałe przęsła i całość budowli zasklepiono. Gwoli ścisłości dodać należy, że na temat etapowania budowy i jej datowania, wy-pisano rzekę atramentu, a niektórzy uczeni /np. J. Pilch/ początek budowy cofnął na lata 1275 – 95 a zakończenie przesunął na rok 1350.
Oglądając kościół od zachodu, oprócz dwóch kopułowych kaplic Benedykta i Bernarda, widzimy przybudowaną do północnej części prezbiterium kaplicę Książęcą pod wezwaniem Panny Marii. W roku 1330 wzmiankowano ją jako istniejącą, powstać więc musiała nieco wcześniej. Jest ona dwuprzęsłowa i posiada plan krzyża o ramionach zamkniętych pięciobocznie. Do wnętrza kościoła otwiera się profilowana arkadą. Kaplicę nakrywają krzyżo-wo – żebrowe sklepienia z ozdobnymi, płaskorzeźbionymi zwornikami.
W roku 1432 kościół palił się. Źródłowe przekazy nie określają jednak rozmiarów zniszczeń. W roku 1642 kościół odnowiono a kilkadziesiąt lat później przebudowano go, poszerzając boczne nawy korpusu i przekształcając wykrój arkad międzynawowych.