KĘTRZYN Zamek

Około roku, 1329 na miejscu dawnej, pruskiej osady o nazwie Rast, Krzyżacy zbudowali drewnianą strażnicę. Wznosiła się ona na niewielkim płaskowyżu wyniesionym nad rzeczką Guber, dopływie Łyny. Trzydzieści – czterdzieści lat później drewnianą strażnicę zastąpiono murowanym zamkiem. Był to jeden z elementów krzyżackiego systemu fortyfikacji, służącego do pilnowania terenów już zagrabionych, a zarazem stanowiącego bazę wypadową dla dalszych podbojów.
Zamek założono na planie czworoboku, prawie kwadratu. Miał on trzy skrzydła zawierające pomieszczenia mieszkalne i użytkowe. Nie miał za to żadnej wieży, nie poprzedzało go też przedzamcze. Zamek włączony był do miejskiego systemu obronnego, stanowiąc w nim /wraz z kościołem św. Jerzego, usytuowanym na wyniosłym wzgórzu/ bardzo istotny, niemal kluczowy element.
Zamek przebudowano potem w latach 1528 – 29 oraz 1559 – 66. Ostateczny kształt uzyskał w roku 1622, kiedy to na skutek przebudowy wewnętrznego układu komunikacyjnego na dziedzińcu zbudowano cylindryczną wieżę z klatką schodową w środku. Zamkowy czworobok miał wymiary 36,7 na 31,3 metra. Od północy, wschodu i południa dziedziniec otaczały trzy skrzydła, od zachodu zamykał go mur kurtynowy, w którym znajdowała się brama wjazdowa. Dziedzińczyk, na poziomie stropu nad parterem, obiegała drewniana galeria.
U schyłku XVII stulecia zamek uległ zniszczeniu – przyczyny źródła historyczne nie podają. Rozebrano potem szczyt głównego /północnego/ skrzydła i obniżono je, zrównując z pozostałymi skrzydłami. Założono nad wszystkimi trzema zamkowymi skrzydłami dach, którego kalenice były na tej samej wysokości, a wobec nierównej rozpiętości traktów, połaci dachowe otrzymały różne kąty nachylenia.
Wiele przeróbek, całkowicie bez szacunku dla gotyckiej „substancji” zam-ku, dokonanych zostało w okresie międzywojennym, kiedy to przystosowywano budowlę dla potrzeb biurowych. Wybito wiele otworów okiennych, a znaczące partie ścian przemurowano. Potem doszły jeszcze zniszczenia, powstałe skutkiem działań militarnych podczas ostatniej wojny. Spłonęły wtedy wszystkie drewniane elementy zamku – dachy, galerie, stolarka. Zniszczeniu uległy też górne partie murów. Dobrze zachowały się za to podziemne fragmenty zamku.
W latach sześćdziesiątych przystąpiono do odbudowy zamku, przeznaczając jego pomieszczenia na regionalne muzeum. Główne sale muzealne zlokalizowano w skrzydle północnym. Na poddaszu znalazły się tu pracownie muzealne, czytelnia i biblioteka, dostępne dzięki nowej klatce schodowej, umieszczonej w grubości muru. Od wschodu i zachodu skrzydło to otrzymało nowe, ceglane szczyty. Pozostałe skrzydła zajmuje biblioteka. Projekt odbudowy i adaptacji kętrzyńskiego zamku z całą pewnością uznać należy za udany. Komisja Kwalifikacyjna Stowarzyszenia Architektów Polskich oceniła go jako: posiadający wybitne wartości plastyczne.