CIESZYN Kaplica grodowa

Romańska rotunda pod wezwaniem św. Mikołaja jest najstarszym i najcenniejszym zabytkiem miasta Cieszyna. Założona na planie koła, wymurowana jest z ciosów wapiennych w układzie „opus emplectum”. Od wschodu przybudowana jest półkolista absyda, na którą prowadzi pięć stopni. Stoi w niej kamienny stół ołtarzowy z wnęką na relikwie. W ościeżu łuku znajduje się nisza, będąca dawną postacią tabernakulum, służąca do przechowywania komunikantów. W zachodniej części jest empora o trzech arkadach, na którą wejście prowadzi po schodach umieszczonych „w grubości” północnego odcinka muru rotundy. Nad absydą wykonane jest sklepienie konchowe, a nad wnętrzem rotundy – kopuła z płaskich płytek kamiennych, układanych koncentrycznie.
Średnica budowli wynosi 6,4 metra, a jej wysokość przekracza 11 metrów. Absyda ma średnicę 2,8 metra. Przy emporze znajdują się ślady zamurowanego otworu drzwiowego stanowiącego przejście na pomost, łączący kiedyś rotundę z sąsiadującym z nią książęcym palatium.
Ani fundator, ani budowniczy rotundy nie są znani. Nie wiadomy jest tak-że rok budowy obiektu. Jego datowanie opiera się wyłącznie na danych archeologicznych oraz analizie detali i analogiach do podobnych rotund zbudowanych w Czechach. Profesor Zygmunt Świechowski uważa, że cieszyńska rotunda wzniesiona została około połowy XI stulecia.
W wieku XIII, podczas przebudowy zamku dokonywanej przez księcia Przemysława I, podwyższono rotundę i ułożono nową posadzkę, ozdobioną Piastowskim Orłem i napisem „Premislaus Dux Tessinensis”. Prawdopodobnie wtedy też dodano rotundzie drugiego patrona, św. Wacława.
Jeszcze w XVIII stuleciu w rotundzie odprawiane były nabożeństwa. W po-łowie XIX wieku, gdy przystąpiono do generalnego „porządkowania” cieszyńskiej Góry Zamkowej – wyrównując teren, zasypano rotundę niemal do poło-wy wysokości. Obmurowano ją także ceglanym „płaszczem” i nakryto kopułą z blachy. Od zewnątrz rotunda otrzymała klasycystyczny wystrój, z pionowymi podziałami uzyskanymi za pomocą lizen, a poziomymi – przy użyciu gzymsów. Wnętrze otynkowano i pokryto polichromiami.
Pierwotny wygląd przywróciły cieszyńskiej rotundzie prace konserwatorskie z lat 1950-55. Dokumentację projektową sporządził Zygmunt Gawlik, a pracami kierowali: Jerzy Branny i Jerzy Reiss. Odtworzono romańskie okna, zrekonstruowano emporę, a na dach rotundy „powrócił” gont.
Unikalność cieszyńskiej rotundy zawierającej: „układ przestrzenny wysoce oryginalny i nie spotykany dotąd poza Polską, układ będący koniunkcją potocznej, zwłaszcza w Czechach i na Morawach formy rotundy bezemporowej z równie potoczną w Europie środkowo-wschodniej formą empory zachodniej, występującą w kościołach o nawie prostokątnej…” podkreśla wybitny znawca architektury romańskiej, profesor Andrzej Tomaszewski. Zdaniem profesora na taki właśnie niezwykły kształt rotundy, wybudowanej na terenie polskiego grodu, ale leżącego na pograniczu czeskim, złożyły się „doświadczenia budowlane obu krajów”.