13. SANTA MARIA NOVELLA

Autor: Roman Mirowski

Projekt florenckiej bazyliki Santa Maria Novella powstał w roku 1246. Jego autorami byli dwaj dominikanie: pochodzący z Florencji Sisto i Ristoro z Campi. Budowę rozpoczęto niezwłocznie i już w roku 1279 ukończone zostały nawy kościoła. Całość kościoła, wraz z zakrystią i dzwonnicą ukończył niemal w sto lat później /rok 1360/ Jacopo Talenti. Powstał obiekt , którego wnętrze charakteryzuje się przestronnością i przejrzystością – cechami bezwzględnie wymaganymi przez dominikanów, gospodarzy świątyni.
Najcenniejszym elementem kościoła, jest jego fasada, wykonana według projektu Leo Battisty Albertiego w latach 1456 -1470. Projekt unowocześnienia i dokończenia gotyckiej fasady powierzył Albertiemu Giovanni Rucellai. Nie było to zadanie łatwe gdyż stan istniejący w poważnym stopniu ograniczał możliwości twórcze. Konieczne było za-chowanie bocznych portali, jak również grobowców umieszczonych w murze, w ostrołukowych wnękach. Istniał już wówczas kontur fasady, ogromne okrągłe okno w jej górnej części, a wynikająca z florenckiej tradycji marmurowa inkrustacja także musiała zostać utrzymana. Często bywa tak, że trudności stanowią czynnik dopingujący i raczej pomagają niż przeszkadzają wybitnym twórcom w powstaniu prawdziwych arcydzieł. I chyba właśnie ta reguła, w połączeniu z talentem Albertiego, sprawiła, że powstało dzieło wyjątkowe, harmonijnie łączące w sobie nowoczesność  z tradycją głęboko jeszcze zakorzenioną w miejscowej świadomości.
Dolną kondygnacje fasady zwieńczył Alberti klasycznym belkowaniem. Portal główny z obu stron flankowany jest kolumnami, takimi samymi, jak kolumny w narożach elewacji, które w połączeniu z pilastrami akcentują  jej zakończenia. Górna część fasady od-dzielona została od parteru szeroką i całkiem płaską attyką. Nad attyką wąski gzyms stanowi podstawę dla masywnej, prostokątnej formy zamykającej  wysoką, główną  nawę kościoła. Rozczłonkowany pilastrami prostokąt zwieńczony jest jakby tympanonem, klasycznym trójkątem – tu wypełnionym kolistym ornamentem. Wydaje się, że właśnie ten ornament , powtórzony też w symetrycznych  wolutach, kryjących pulpitowe dachy naw bocznych, osłabia agresywność nieco anachronicznego elementu jakim było istniejące wcześniej, a przez Albertiego zachowane, wielkie, okrągłe okno. Co do wolut – dodać należy, że była to pierwsza w historii próba odejścia od zwykłego prostokątnego trójkąta i właściwie dopiero barok potrafił tę formę dopracować i doprowadzić do całkowitej perfekcji.
Gotyckie wnętrze, nakryte ostrołukowymi sklepieniami, posiada doskonałe proporcje. Wrażenie głębi spotęgowane jest tu przez układ filarów, których szeregi nie są równoległe, lecz nieznacznie zbiegają się w kierunku ołtarza. Dekoracja, a także wyposażenie wnętrz, w większości są późniejsze niż mury świątyni. Chór za ołtarzem głównym pokrywają freski Ghirlandaia, wykonane w latach 1485-90, przedstawiające cykl z życia Maryi i św. Jana Chrzciciela. W lewej nawie znajduje się Trójca Masaccia, fresk z roku 1427. Warte wzmianki są także kaplice: Gondich – dzieło Giuliana da Sangallo ze sławnym drewnianym krucyfiksem Bruneleschiego na ścianie środkowej, oraz Strozzich z freskami przedstawiającymi Sąd Ostateczny, Piekło i Raj.
Obok kościoła znajduje się klasztor. Wchodzi się do niego poprzez Pierwszy Krużganek, nazywany też Zielonym /Chiostro Verde/ . Portal umieszczony w północnym boku krużganka prowadzi do dawnego kapitularza klasztornego, zbudowanego w 1359 roku przez Jacopo Talentiego z Nipozzano. W roku 1540 żona Cosima I, Eleonora z Toledo, przeznaczyła to pomieszczenie dla swojej hiszpańskiej świty, dla celebrowania religijnych obrzędów. Od tego czasu kapitularz nazywa się Kaplicą Hiszpańską /Capellone degli Spagnoli/. Sklepienia i ściany kaplicy pokryte są malowidłami wykonanymi w roku 1355 przez Andreę di Bonaiuto, inspirowanymi dziełem przeora klasztoru, Jacopa Passavantiego, zatytułowanym „Specchio della vera penitenza„, będącym apologią reguły dominikańskiej św. Dominika i św. Tomasza z Akwinu. Warto również obejrzeć freski Paola Ucello, przedstawiające sceny ze Starego Testamentu, które dawniej zdobiły klasztor, a których ocalałe fragmenty teraz przeniesiono na ściany refektarza.