DZIAŁDOWO Zamek

Działdowo położone jest na wyżynie rozciągającej się pomiędzy bagnistymi dolinami rzek Drwęcy i Narwi, a więc na terenach najbardziej nadających się na szlaki komunikacyjne. W Działdowie krzyżowały się trakty prowadzące ku Dąbrównu i ku Niedzicy, gdzie także stały krzyżackie warownie. Zamek w Działdowie początkowo był siedzibą prokuratora (a potem wójta zarządzającego okręgiem sądowniczym) i wchodził w skład komturstwa ostródzkiego. Wzniesiono go na południowy-wschód od miasta, na wzgórzu które pochodziło z czasów lodowcowych, a przez Krzyżaków by zwiększyć obronnośc zamku, zostało dodatkowo nadsypane. Z trzech stron zamek otaczały tereny bagienne, a z czwartej – rzeczka Działdówka.
Choć pierwsza wzmianka o działdowskim zamku pochodzi z lat 1331-35, dotyczy ona pierwotnej, być może jeszcze tymczasowej fortalicji. Lokacja miasta nastąpiła w roku 1349, w tym też czasie rozpoczęto gotycki etap budowy zamku, trwający – z przerwami – do końca XIV stulecia. Powstało założenie regularne, oparte na planie kwadratu o boku 46 metrów, wymurowane z cegły. Z tego okresu zachowały się do dzisiaj: główny dom mieszkalny, zachodni i północny odcinek muru obwodowego, północna baszta, część bramy wjazdowej i dolne partie wieży przybramnej.
Dom główny jest podpiwniczony i ma trzy kondygnacje nakryte stromym dwuspadowym dachem. Na piętrze mieściły się pomieszczenia reprezentacyjne, dawniej dostępne poprzez zewnętrzne schody i drewnianą galerię, z której zachowały się jedynie gniazda po dźwigających ją drewnianych belkach i za-strzałach. Sal na piętrze jest trzy – dwie z nich: kaplicę i refektarz nakrywają gwiaździste sklepienia. Z piętra wewnętrzne schody prowadziły na trzecią kondygnację, zajmowaną przez spichlerze.
W roku 1376, odbudowując zamek po zniszczeniach dokonanych przez najazd litewski, wzniesiono wąskie skrzydło południowo-zachodnie, a wkrótce potem (być może w związku z powstaniem tu wójtostwa) także skrzydło północno-wschodnie – oba o przeznaczeniu mieszkalno-gospodarczym.
Upadek państwa krzyżackiego sprawił, że w Działdowie zbędna już była warownia – potrzebna zaś stała się siedziba książęcego starosty. Przebudowa zamku na renesansową rezydencję rozpoczęła się w latach 50. XVI stulecia. Gotycki układ przestrzenny jednak zachowano, ograniczając się do przebudowy wnętrz i nadania im renesansowych form i detalu. Jeszcze w wieku XVII prowadzono prace budowlane (kierował nimi mistrz Peter Lemke), ale już w następnych stuleciach, obiekt pełniący teraz wyłącznie gospodarcze funkcje, coraz bardziej podupadał. Nasilenie tego procesu datuje się od „wizyty” wojsk napoleońskich w roku 1806, aż do końca tego stulecia, gdy zamek stał się już tylko ruiną. Odbudowę zaczęły w roku 1908 jeszcze władze pruskie – zamek przekształcono w spichlerz, dzięki czemu pojawił się nad nim dach. Po roku 1918 Działdowo znalazło się na terenie Polski. W latach 1937-38 prowadzone były prace konserwatorskie, wznowione później w latach 70. Przy pracach nad odbudową zdecydowano się na rozwiązania budzące kontrowersje – a polegające na użyciu współczesnych form architektonicznych dla odtworzenia historycznych kubatur. Taki właśnie kształt zdecydowano się nadać skrzydłu północno-zachodniemu i wieży przybramnej, w których znaleźć się mają instytucje kulturalne, a wśród nich muzeum. Prace nad odbudową nie zostały jeszcze w pełni zakończone.