PAKOŚĆ Kalwaria

Miasteczko Pakość leży na zachodnim brzegu Noteci, około dziesięć kilometrów od Inowrocławia, przy starym trakcie prowadzącym do Gniezna. Warowny gród powstał tutaj już w roku 1259, a w roku 1332 jego załoga do-wodzona przez Wojciecha z Kościelca skutecznie odparła krzyżackie oblężenie. Ćwierć wieku później /1359/ Kazimierz Wielki nadał osadzie prawa miejskie. Układ zabudowy oparto na istniejącym trakcie komunikacyjnym Inowrocław – Gniezno; wydłużony rynek był wcześniej placem targowym powstałym na rozszerzeniu starego traktu. W wieku XV w mieście były aż trzy kościoły, co uznać można za dowód pomyślnego rozwoju Pakości w tym okresie. Wtedy też miasto stało się ośrodkiem przybyłego z Czech hustyzmu, a w następnym stuleciu kalwinizmu, który dotarł tu za pośrednictwem braci czeskich sprowadzonych przez właścicieli miasta.
Choć główną przyczyną wzniesienia w Pakości kalwarii było powodowane ambicją pragnienie Działyńskich by dorównać Zebrzydowskim, to prawdopodobnie znaczenie miała również chęć odkupienia „heretyckiej” przeszłości miasta. Miejscowy pleban, ksiądz Wojciech Gęsicki rozpoczął w roku 1629 budowę kalwarii na terenach ofiarowanych na ten cel przez Mi-chała Działyńskiego. Opierając się na dziele niderlandzkiego mnicha Andychomiusza opisującym Jerozolimę, Kęsicki na wschodnim brzegu Noteci  „umieścił” Cedron z Górą Oliwną i miejscem Wniebowstąpienia, zaś na zachodnim miasto Jeruzalem z Golgotą, lokalizowaną na wykorzystanym na ten cel Wzgórzu Ludkowskim.
Powstanie kalwarii zaakceptował w roku 1631 arcybiskup gnieźnieński a do Pakości sprowadzono franciszkanów – reformatów, których zadaniem miało być sprawowanie opieki nad kalwarią. Kilka kaplic o cechach maniery-stycznych zdołał ukończyć przed swą śmiercią /1647/ ksiądz Kęsicki. Jednak skutkiem działań wojennych podczas szwedzkiego „potopu” większość z nich uległa zniszczeniu. Odbudowane kaplice, jak również nowe, wzniesione po roku 1661, zaliczyć można już do dzieł wczesnobarokowych. Kaplice budowano do roku 1703 korzystając z hojności indywidualnych fundatorów: kościół Ukrzyżowania na Golgocie oraz kaplicę Wieczernika ufundował bydgoski chorąży Marcin Umiński, a kościelecki prepozyt, ksiądz Wiecz, został fundatorem kaplicy – Pałacu Heroda. Inne obiekty sfinansowali przedstawi-ciele okolicznej szlachty, choć najdonioślejszy udział należy tu, bez cienia wątpliwości, do rodziny Działyńskich.
Pakoska kalwaria stała się miejscem pielgrzymek nie tylko dla terenu Kujaw ale także dla mieszkańców Mazowsza, Wielkopolski, odległego Krakowa czy nawet Węgier. Ruch pielgrzymkowy przyniósł miastu istotne i pozytywne skutki gospodarcze. Po rozbiorach Pakość znalazła się w zaborze pruskim. W roku 1837 władze zamknęły klasztor a zespół kalwarii przekazano miejscowej parafii katolickiej. W wieku XIX kalwaria pakoska była celem pielgrzymek nie tylko stricte religijnych; odbywały się tu także manifestacje patriotyczne, czasem-jak na przykład manifestacja z roku 1864- kończące się nawet starciami z pruskim wojskiem. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości dokonano remontu kalwarii. Ponownie kaplice odnowiono w roku 1970, kiedy powrócili ojcowie reformaci. Obecnie zespół kalwarii tworzy kościół Ukrzyżowania oraz 24 kaplice, a do najciekawszych z nich należy wzniesiona na planie greckiego krzyża kaplica – Dworzec Piłata.