16. NA KRESACH – OLESKO Kościół parafialny

Autor: Roman Mirowski

W Olesku oprócz zamku w  którego komnatach  urodził się Jan  Sobieski, późniejszy król Jan III, znajdują się jeszcze dwa obiekty warte omówienia. Są to: kościół parafialny pod wezwaniem św. Trójcy oraz klasztor kapucynów wraz z należącym do niego kościołem św. Józefa.
Początkowo za datę erygowania oleskiej parafii przyjmowano rok 1481, a za fundatora uważano Piotra z Sienna, ówczesnego „pana na Olesku”. Obecnie sądzi się raczej, że parafia powstać musiała ponad pół wieku wcześniej, skoro już w dokumencie z roku 1428 wymieniony jest „Nicolaus plebanus in Ollesco Luxoviensis dioecesis”. Choć parafia oleska leżała na terenie województwa ruskiego, przez pierwsze stulecia swego istnienia należała do diecezji łuckiej. Do archidiecezji lwowskiej przyłączono ją dopiero w roku 1783, mocą postanowienia cesarza Józefa II popartego sankcją kanoniczną papieża Piusa VI. W roku 1945 parafia przestała istnieć a jej ponownej rejestracji dokonano w dniu 13 grudnia 1991 roku. Odzyskanie przez wiernych parafii nie jest, niestety, równoznaczne z odzyskaniem kościoła przekazanego w 1993 roku Ukraińskiej Autokefalicznej Cerkwi Prawosławnej.
Pierwszy, piętnastowieczny kościół był chyba obiektem drewnianym, skoro nie zachowały się po nim żadne ślady – nawet w dokumentach. Nie jest także znana dokładna data rozpoczęcia budowy obecnej, murowanej świątyni, konsekrowanej w roku 1597. Istnieje hipoteza /oparta o przekazy z XVII stulecia/, że jej fundatorką była Jadwiga, wdowa po zmarłym w roku 1545 Marcinie Kamienieckim.
Kościół zlokalizowany jest przy rynku, przy jego wschodniej stronie. Wyka-zuje on cechy późnego gotyku, co zważywszy czas budowy – było już wówczas bardzo mocno spóźnione. Jest on budowlą orientowaną, początkowo składającą się z niemal kwadratowego halowego korpusu o trzech przęsłach /przekształconego w wieku XIX na trójnawowy/ oraz z prezbiterium. Prezbiterium zamknięte zostało trójbocznie i jest ono niewiele krótsze od korpusu. Narożniki korpusu i prezbiterium opinają skarpy. Od zachodu do korpusu świątyni dobudowano dwukondygnacyjną przybudówkę, w przyziemiu mieszczącą kruchtę a wyżej chór muzyczny. Do południowej ściany prezbiterium przylega druga przybudówka mieszcząca zakrystię. Kościół zbudowany jest z cegły z częściowym użyciem kamienia – w przyziemiu i w detalach architektonicznych. Elewacje korpusu w znaczących partiach pozostawione są jako ceglane, częściowo pokrywa je tynk. Górne partie korpusu wieńczy kamienny fryz, podzielony poziomo na kilka stref. Jego dolna część, rozdzielona profilowanymi gzymsami, posiada pionowe podziały z płytkich konsol, między którymi znajdują się pierścienie z hierogramami Chrystusa i Marii a także stylizowane motywy roślinne.
W latach 1625 – 27 Jan Daniłowicz ufundował przy kościele dwie kaplice: od północy Najświętszej Panny Marii oraz św. Jana Ewangelisty od południa. Dobudowane do bocznych elewacji, rozmieszczone symetrycznie w stosunku do głównej osi kościoła, obie posiadają od zewnątrz plan wieloboku i koła od wewnątrz. Różnią się natomiast wysokością – kaplica Świętojańska stanowi bowiem podstawę wysokiej wieży obronnej. O ile kaplica Mariacka zawsze posiadała dach baniasty z latarnią, to hełm wieży nad kaplicą św. Jana – zarówno na obrazie Napoleona Ordy z lat 1878 – 80 czy niemal mu współczesnych rysunkach Matejki /a także i obecnie/ – przykryty jest dachem baniastym bez latarni, choć w latach międzywojennych /po r. 1927/ posiadał dach wieżowy i wysoką latarnię.
Za panowania Jana Kazimierza w kościele wybuchł pożar. Nie wiadomo jednak jakie straty spowodował ogień i które z elementów świątyni wymagały odbudowy. Pod koniec XVIII stulecia wykonano nowe ołtarze i ambonę. W roku 1806 i  w 1841 oleski kościół ponownie nękały pożary. Prawdopodobnie stanowiły one powód do gruntownego remontu i odnowienia świątyni dokonanego w roku 1847. Wtedy to gotycki halowy korpus podzielono na trzy nawy, założono nowe sklepienia i zupełnie nowe dachy.
W roku 1927 przeprowadzono pod kierunkiem architekta Bronisława Wiktora prace konserwatorskie o dość obszernym programie. Wtedy to  właśnie wprowadzono nowy hełm nad wieżą /wzorowany na dzwonnicy kolegiaty w Żółkwi/, wymieniono sygnaturkę,  wykonano obecne szczyty fasady i kruchty a także niezbyt szczęśliwie przerobiono kamienny fryz na korpusie kościoła. W latach 1929 – 34 odnowiono ołtarze, ambonę i organy.
Portal pomiędzy kruchtą a korpusem, odkuty w kamieniu i wykazujący cechy manieryzmu, był chyba początkowo portalem zdobiącym zewnętrzne wejście do kościoła. Tworzą go dwa pilastry ustawione na piedestałach i nakryte belkowaniem, obramowujące otwór drzwiowy, od góry zamknięty półkolistym łukiem. Żaden z elementów portalu nie pozostał bez ozdób – płyciny piedestałów zdobią rozety, archiwoltę – karbowane odcinki rozdzielane rozetkami, zaś pomiędzy łuk archiwolty a belkowanie wtopiono główki aniołków. Pilastry do trzech czwartych wysokości pokryte są wazonami i wicia roślinną, wyżej pojawiają się na nich żłobkowania. Detale a także i proporcje belkowania niewiele wspólnego mają z wzorami czerpanymi z antyku. Jeszcze bardziej jaskrawo różnice te widoczne są w drugim portalu, będącym oprawą otworu pomiędzy prezbiterium i zakrystią. Stanowią go dwie półkolumny zdobione ornamentem rautowym i kanelowane, ustawione na piedestałach z kartuszami mieszczącymi krzyże, nad którymi umieszczone zostały główki aniołków. Nad belkowaniem, którego fryz w całości, a architraw w części, pokrywa bogaty ornament, ustawiono prostokątny cokół niosący trójkątny tympanon. Żadnej płaszczyzny nie pozostawiono w tym portalu jako płaskiej i wolnej od dekoracji.
Ruchome wyposażenie kościoła aż do lat międzywojennych było rokokowe i pochodziło z trzeciej ćwierci XVIII stulecia. Stanowił je zespół ołtarzy /głównego i czterech bocznych/ oraz ambona. Z elementów starszych niż rokokowe wymienić należy: barokową chrzcielnicę, epitafium i płytę nagrobną Jana Daniłowicza z pierwszej ćwierci XVII wieku oraz tablicę erekcyjną, wmurowaną w północną ścianę prezbiterium, upamiętniającą konsekrację oleskiej świątyni.