70. NA KRESACH – LUBOWLA Zamek

Autor: Roman Mirowski

„W Lubowli huczały działa na powitanie, aż wieże i blanki pokryły się dymem, dzwony biły jakby na pożar. Dziedziniec, na którym wysiadł król, krużganek i schody zamkowe, wysłane były suknem czerwonym” – pisze Sienkiewicz o powitaniu Jana Kazimierza powracającego ze Śląska. Lubowla – w języku słowackim L’ubowňa – mimo iż obecnie nie leży ani na terytorium Rzeczypospolitej, ani na Kresach z historią Polski powiązana jest niezwykle silnie. Wiosną roku 1412 spotkali się tu królowie Władysław Jagiełło i Zygmunt Luksemburczyk i podpisali przymierze. Jesienią tego samego roku jako zastaw za udzieloną Zygmuntowi pożyczkę /w wysokości 37 tysięcy kop groszy praskich/ zamek Lubowla wraz z miastem i kilkunastoma grodami spiskimi dostał się w ręce polskiego króla. Pod względem prawnym „zastaw” pozostał częścią Węgier, ale odtąd administrowany był przez polskich starostów.
Zamek powstawał stopniowo – wyróżnia się tu aż 6 etapów. Budowę gotyckiego zamku zaczął w roku 1305 król Karol Robert. Najpierw tworzyły go: niewielki gródek usytuowany na szczycie skały oraz okrągła wieża, z niemiecka zwana bergfried. Potem przybyły otaczające je mury i wyciosana w skale fosa. W latach 1331 –1412 wzdłuż drogi dojazdowej usypano wał, a wieżę i gródek połączono, wstawiając pomiędzy nie okazały dom mieszkalny. Etap trzeci to lata 1413 – 1505, czasy gdy zamkiem zarządzali polscy starostowie. Rozbudowano wtedy zamkową bramę /poprawiając jej obronność/ a wieżę wzmocniono dostawiając do niej szkarpy.
Etap czwarty /lata 1506 – 1553/ to okres przebudowy renesansowej, dzieło Piotra Kmity juniora. Zajmowana przez zamek powierzchnia wzrosła ponad dwukrotnie. Od południa dobudowano nowy mur obronny z narożnymi bastejami i basztą w środku długości muru. Rozbudowano też stary gotycki gródek, lokując tam pomieszczenia gospodarcze. Piąty etap nastąpił po pożarze z roku 1553 – inicjatorem odbudowy był król Zygmunt August, wykonawcą starosta Jan Boner, a projektantami przybyli tu z Krakowa: Jan Frankenstein i Antoni Włoch. Przebudowa była dość gruntowna, ale najbardziej charakterystycznym elementem zauważalnym w sylwecie zamku, było pojawienie się w miejsce gotyckich dachów – pięknych, renesansowych attyk.
Szósty etap to lata 1591 – 1745, czasy rodu Lubomirskich. Zmodernizowano, zgodnie z duchem epoki, zamkowe fortyfikacje, pojawiły się nowe budowle a panoramę zamku wzbogaciły barokowe hełmy na wieżach. Wybudowanie nowych budynków, w tym pałacu Lubomirskich, sprawiło, iż starsze, mniej wygodne budowle zamkowe zaczęły popadać w ruinę. W połowie XVIII stulecia August III podarował zamek swej żonie, Marii Józefinie. Królewski architekt, Franciszek Placidi opracował dwie wersje projektu: pierwsza zakładała remont i modernizację, druga zburzenie wszystkiego i budowę nowego, barokowego pałacu. Na szczęście nie wybrano drugiej wersji…
W roku 1772, przy pierwszym rozbiorze, starostwo spiskie powróciło do Węgier. Dla zamku i miasta kończyło to okres pomyślności. Rozważano nawet rozbiórkę zamku i potraktowanie go jako źródło budowlanego surowca. Pomysł ten w porę zarzucono, a zamek, „w całości” sprzedano Feliksowi Reiszowi. Od roku 1883 zamek przeszedł we władanie rodziny Zamoyskich, którzy „panowali” tu do roku 1945. Od tego czasu zamek stanowi on państwa – najpierw czechosłowackiego, obecnie słowackiego. Od lat 60. prowadzone są tu prace konserwatorskie.