67. NA KRESACH – POCZAJÓW Kościół bazylianów

Autor: Roman Mirowski

Jednym z najokazalszych przykładów polskiej architektury  sakralnej późnego rokoka jest kościół i klasztor bazylianów w położonym na Wołyniu Poczajowie. Fundatorem powstałego w latach 1771-90 zespołu sakralnego był starosta kaniowski, Mikołaj Potocki.
Jednak historia Poczajowa w czasach Potockiego liczyła juz ponad pięćset lat. Poczajowską ławrę założyło w 1240 roku kilkunastu kijowskich mnichów, szukających tu schronienia przed tatarskim zagonem. Do sławy tego miejsca przyczynił sie później cudowny obraz Matki Boskiej, a także źródełko, którego woda miała mieć moc ozdrowieńczą. Wokół cudownego miejsca powstawał zespół prawosławnych cerkwi, później obwiedziony mu-rami. Oblężony w 1675 przez Turków i Tatarów Poczajów obronił się, co przypisywano cudownej mocy tego miejsca.
W 1721 roku zwierzchnik (ihumen) Poczajowa wstąpił wraz z całym monastyrem do kościoła unickiego. Unickie monastyry, w tym również Poczajów połączono w roku 1743 w zakon św. Bazylego Wielkiego, czyli tak zwanych bazylianów. Największy z nich, klasztor poczajowski liczył wówczas 70 zakonników i nowicjuszy.
Mikołaj Bazyli Potocki przeszedł z obrządku łacińskigo na unicki i stał się pod koniec swego życia gorliwym czcicielem Matki Boskiej Poczajowskiej. W Poczajowie też, jako mnich, pragnął dokonać swego burzliwego – i co tu kryć, także i występnego, żywota. Pomoc finansową dla klasztoru rozpoczął Potocki już w latach 60-tych, by wreszcie podjąć decyzję o budowie nowej cerkwi, pod wezwaniem Uśnięcia Matki Boskiej. Teren uzyskano burząc starą, siedemnastowieczną cerkiew św.Trójcy.
Zanim przystąpiono do budowy rozpatrzono trzy projekty ;ostatecznie do realizacji skierowano pracę wrocławskiego architekta, Gotfryda Hoffmana. Projekt Hoffmana proponował architekturę nieco już konserwatywną, wywodzącą się z kręgu austriacko-czeskiego czy południowo niemieckiego. Kościół oparty jest na planie krzyża, z wyniosłą kopułą nad skrzyżowaniem nawy i transeptu. Fasada posiada „pofalowane” płaszczyzny, a wieże ustawione są skośnie do osi kościoła. Swą skalą i malowniczością Poczajów dorównuje, zdaniem znawców, słynnemu austriackiemu opactwu w Melk nad Dunajem. Hoffmanowi i kierującym robotami lwowianom: Ksaweremu Kulczyńskiemu i Piotrowi Polejowskiemu znakomicie udało się wkomponowanie kościoła w otaczający go krajobraz i wykorzystanie wszystkich walorów terenu.
W 1831 roku zakończył się katolicki okres Poczajowa. Klasztor przejęli zakonnicy prawosławni, a w 1833 roku Poczajów stał się jedną z czterech ławr Cerkwi Rosyjskiej.