50. NA KRESACH – NIEŚWIEŻ Pałac

Autor: Roman Mirowski

Książę Radziwiłł Panie Kochanku mawiał: „Król sobie królem w Krakowie, a ja w Nieświeżu”. Związki Radziwiłłów z Nieświeżem, wbrew pozorom, nie są „wielce starożytne” – posiadłość dostała się w ręce tej rodziny w roku 1533, kiedy Jan i Mikołaj „Czarny” Radziwiłłowie, synowie Anny z Montygerdowiczów I-voto Radziwiłłowej, II-voto Stanisławowej Kiszkowej, zawarli układ z Janem Zabrzezińskim, opiekunem ich przyrodniego rodzeństwa (czyli Wojciecha, Jerzego i Anny Kiszków), pod warunkiem zapłacenia długów pozostawionych przez ich zmarłą matkę. W Nieświeżu „osiadł” Mikołaj „Czarny”, który po uzyskaniu od cesarza Karola V tytułu książęcego, zaczął się tytułować księciem „na Ołyce i Nieświeżu”. Po nim Nieśwież – którego cała ówczesna zabudowa oraz zamek były drewniane – odziedziczył Mikołaj Krzysztof Radziwiłł zwany „Sierotką”, żyjący w latach 1549-1616, fundator nowego zamku nieświeskiego i założyciel nowoczesnego miasta.
Książę sprowadził na Litwę włoskiego architekta Jana Marię Bernardoniego, którego zadaniem było zaprojektowanie kościoła i zamku. Zaczęto od rezydencji – w roku 1583 wykonano jej fundamenty. Rok później zaczęto wznosić świątynię, w której podziemiach miały się znaleźć grobowce „panów na Nieświeżu”. Zamek zbudowano na północny wschód od miasta, sytuując go na wyspie między dwoma stawami. Zamku broniły nowoczesne fortyfikacje bastionowe – ich narys miał plan kwadratu, z czterema potężnymi bastionami na narożnikach. Przez fosę przerzucony był drewniany most, łatwy do usunięcia w przypadku zagrożenia. Wewnątrz obwarowań usytuowano cztery wolnostojące, czyli nie połączone ze sobą, budynki rezydencjonalne.
Od strony zachodniej stał budynek bramny, nad którym piętrzyła się ośmioboczna wieża. Na lewo od bramy, równolegle do północnego muru, stanął dziewięciosiowy, parterowy, prostokątny budynek, nakryty dwuspadowym dachem, ujętym w trójkątne, renesansowe szczyty i ozdobionym pięcioma lukarnami. Na wprost bramy znajdował się piętrowy obiekt, zbudowany na planie kwadratu, z czterema wieżyczkami na rogach. Jego oś główna akcentował ryzalit z loggią i dwubiegowymi, symetrycznymi schodami, pro-wadzącymi na piętro. Pałac książęcy stał na prawo od bramy, równolegle do muru południowego. Był on dziewięciosiowy; miał trzy kondygnacje, nakrywał go dwuspadowy dach z renesansowymi szczytami, a od wschodu przylegała do niego wieża, jedna z trzech (pierwszą była wieża bramna, druga przylegała do budynku północnego), najwyższa z wszystkich.
Zamkowe fortyfikacje wzmacniały jeszcze okopy i rowy strzeleckie, a za nimi jeszcze jedna linia murów. Ich wartość przetestowały w roku 1654 wojska dowodzone przez Chowańskiego, którego wedle Trylogii tak udatnie „podchodził” pan Andrzej Kmicic. Chowański nie poradził sobie z Nieświeżem. Niestety udało się to pół wieku później, w roku 1709, wojskom szwedzkim.