43. NA KRESACH – OSTRÓG Zamek

Autor: Roman Mirowski

Miasto Ostróg leży w dawnym województwie wołyńskim; dziś jest tutaj obwód rówieński. Od niepamiętnych czasów należało do rodziny Ostrogskich, stąd zresztą wywodzących swoje nazwisko. Ostatnim właścicielem pochodzącym z tego rodu był książę Janusz, krakowski kasztelan , który zmarł w roku 1620. Od tego czasu nastąpił okres dla miasta mało pomyślny, spowodowany głównie brakiem „gospodarza” – następni panowie na Ostrogu swe rezydencje mieli gdzie indziej. W Ostrogu nie mogło dziać się dobrze, skoro zabrakło tu „pańskiego oka”.
Dobra ostrogskie stanowiły ordynację, utworzoną w roku 1609. Od roku 1620 ordynacja przeszła po kądzieli na Zasławskich, potem na Lubomirskich i wreszcie na Sanguszków. Ostatnim ordynatem był książę Janusz Sanguszko, a ponieważ nie posiadał potomstwa, wszelkie posiadane dobra /ordynackie i spoza ordynacji/ rozdzielił pomiędzy kilkanaście znamienitych polskich rodów. Podstawą do tego podziału była tak zwana „transakcja kolbuszowska” z roku 1753. W roku 1775, po śmierci księcia Janusza, na mocy tejże „transakcji” połowę Ostroga, Międzyrzecz i 36 wsi otrzymali Małachowscy. Druga połowa miasta już od przeszło stu lat należała wtedy do Jabłonowskich, dokładnie od roku 1654, to jest od śmierci Anny z Ostrogskich Chodkiewiczowej.
Stanisław Małachowski, koronny referendarz, swoją część miasta /wraz z Międzyrzeczem i 13 wsiami/ sprzedał w roku 1793 Tadeuszowi Czackiemu. Czacki bardzo krótko cieszył się Ostrogiem: tylko dwa lata. W roku 1795 caryca Katarzyna II dokonała konfiskaty Ostroga i wkrótce obdarzyła nim Iwana Fersena. W 1796 Czacki swą własność wprawdzie odzyskał, ale po pięciu latach odsprzedał księciu Dymitrowi Jabłonowskiemu. Wkrótce synowi Dymitra, księciu Karolowi, udało się scalić wszystkie części Ostroga i uczynić w nim znowu wielkopańską rezydencję. Niestety, ówczesny kiepski stan techniczny zamku sprawił, ze jedyną możliwością było zbudowanie zupełnie nowego obiektu. Tak więc książę Karol wybudował w pobliżu zamkowych ruin dwór, przy którym w roku 1826 założył ogród spacerowy z oranżeriami, przeznaczonymi na rzadkie, egzotyczne okazy roślin. Sam dwór był dość skromny: prostokątny w planie, nie podpiwniczony, nakryty czterospadowym gontowym dachem. Od frontu dostawiony był kolumnowy portyk, później zastąpiony przez przeszkloną, neogotycką, drewnianą werandę. Ostatnim polskim właścicielem Ostroga był wnuk Karola, Artur, urodzony w roku 1825. Na skutek choroby psychicznej nie mógł wypełniać powinności właścicielskich i majątek jego wzięto pod kuratelę. W końcu Ostróg, za zgodą senatu, sprzedany został Rosjaninowi, sekretarzowi stanu Tanjewowi, a ten, po wywiezieniu z dworu wszelkich, co cenniejszych przedmiotów, odsprzedał go rządowi. Niezamieszkały dwór pod koniec XIX stulecia został rozebrany.
Ostrogski zamek, a ściślej to, co jeszcze z niego pozostało, wznosi się na skraju wzgórza, górując nad rozciągającą się od strony południowej równiną. Dawniej otaczała go fosa zasilana wodami przepływającej obok rzeczki Grabarki, dopływu Horynia. Dogodność miejsca dla wybudowania tu obronnego obiektu dostrzeżono grubo wcześniej. Najpierw powstał tu drewniany gród, w połowie wieku XIV zastąpiony przez murowany zamek, wzniesiony przez księcia Daniela Ostrogskiego. W wieku XV zamek rozbudował książę Wasyl, zwany tez Pięknym. Po zniszczeniach, na początku wieku XVI, odbudował zamek książę Konstanty I, hetman wielki litewski. Swój ostateczny kształt budowla uzyskała podczas przebudowy z przełomu XVI i XVII stulecia, dokonanej przez Konstantego II Ostrogskiego. Dzięki niej nabrała też cech architektury późnorenesansowej. Od śmierci Janusza Ostrogskiego zamek przestał być wielkopańską rezydencją i powoli popadał w ruinę. Na początku wieku XIX z zamku niewiele już pozostało – zachowały się tylko fragmenty piętrowego skrzydła mieszkalnego, okrągła basteja narożna oraz resztki zamkowej cerkwi.
Plan zamku był nieregularny, dostosowany do kształtu wzgórza, na którym go wzniesiono. W narożniku południowo-wschodnim znajdowała się „wieża murowana” będąca najstarszą częścią zamku. Po licznych przeróbkach i przebudowach otrzymała kształt czworobocznej budowli, od południowego wchodu zakończonej półkoliście, od zewnątrz trzykondygnacyjnej, zaś dwukondygnacyjnej od strony dziedzińca. Z trzech stron wspierały ją potężne szkarpy. W jej piwnicach znajdowały się magazyny i studnia, parter i piętro wykorzystywane były zarówno na cele mieszkalne jak i w razie potrzeby – na cele obronne. Z dziedzińca do wieży wchodziło się poprzez gotycki portal.
W końcu wieku XVI na narożniku południowo-zachodnim wybudowano nową, trzykondygnacyjną „wieżę”. Od strony dziedzińca zakończono ją płasko, od zewnątrz nadano kolisty kształt. Najniższa kondygnacja, podparta masywnymi szkarpami, pozbawiona jest otworów strzelniczych, wyżej rozmieszczono prostokątne strzelnice dla artylerii. Zwieńczenie wieży – bastei stanowią pseudomachikuły podtrzymujące attykę, zdobną w fryz arkadkowy i grzebień.
W północnej części dziedzińca stała cerkiew Bogojawleńska, zbudowana prawdopodobnie na przełomie XV i XVI stulecia. Umieszczona w północno zachodnim narożniku brama z dzwonnicą zbudowana została o wiele później, dopiero w roku 1905. Teren zamku ogrodzony jest dziś żeliwnym ogrodzeniem na niskiej podmurówce, w jakimś stopniu odtwarzającym dawny obrys zamkowych murów. Jedynym fragmentem murów obronnych, zachowanym do dzisiaj, jest północna ściana cerkwi, na której odnaleziono datę: 1521.
Brak dokładnych badań archeologicznych i architektonicznych nie pozwala na w miarę precyzyjne odtworzenie poszczególnych faz zamku ani na jego próbę jego hipotetycznej rekonstrukcji. Dobrze, że dokonano prace konserwatorskie zapobiegające przed dalszym niszczeniem zabytkowej substancji. Zachowane budowle służą obecnie celom muzealnym i kultowym zaś „wieża nowa”, zabezpieczona jako trwała ruina, pozwala wyobrazić sobie dawną wielkość i potęgę ostrogskiego zamczyska.