32. NA KRESACH – MIKULIŃCE Kościół św. Trójcy

Autor: Roman Mirowski

Prawa miejskie nadał Mikulińcom Zygmunt III Waza w roku 1595, w czasach gdy stanowiły one własność Anny Jordanowej, de domo Sieniawskiej. Wkrótce potem miasto przejęli Zborowscy, po nich Koniecpolscy, następnie znowu Sieniawscy i później Lubomirscy. W połowie XVIII stulecia właściciel-ką została Ludwika Potocka, dla której August III Sas ponowił przywilej lokacyjny /dawny, „wazowski” dokument gdzieś się zawieruszył/. Potoccy nie byli ostatnimi właścicielami Mikuliniec: „panowali” tu potem jeszcze Mniszchowie, Konopkowie i Rejowie.
Kościół w Mikulińcach po raz pierwszy wzmiankowany był w roku 1615, ale z pewnością istniał wtedy już co najmniej od dwudziestu lat. W roku 1619 uległ zniszczeniu podczas najazdu turecko – tatarskiego. Sto lat później dokonano wizytacji mikulinieckiego kościoła, opisując go w tych słowach: „Kościół z drzewa dębowego rzniętego w kostkę, krzyżową sztuką robiony. Drzwi na zachód słońca dwoiste, z zawiasami żelaznemi i zamkiem należytym. Ołtarz wielki przy tarcicach malowany…Gradusy drewniane cztery, posadzka przez wszystek kościół drewniana…Ławek po obydwu stronach szesnaście…Cmentarz około okopany, z dawna circum circa parkanem opasany…lip grubych siedm zielonych, ósma sucha…”
Nowy, do dziś istniejący kościół powstał z fundacji Ludwiki Potockiej /de domo Mniszchówny/, wdowy po Józefie, hetmanie wielkim koronnym. Ka-mień węgielny położono w roku 1761, zaś konsekrowano świątynię w roku 1779, nadając jej wezwanie Trójcy Świętej.
Kościół w dolnych partiach /fundamenty i niższe fragmenty murów/ wy-murowano z kamienia, górne części murów z cegły i całość otynkowano. Jest on trójnawową bazyliką. Przedłużeniem nawy środkowej jest półkoliste w planie, tworzące jakby absydę, prezbiterium. Nawy boczne od wnętrza są trójprzęsłowe i dołem zamknięte ścianami, przy których stoją ołtarze. Tej samej wysokości co boczne nawy jest półkoliste obejście, stanowiące ich przedłużenie, podzielone na dwie kondygnacje. Na dolnej znajdują się zakrystia i skarbiec, zaś na górnej loże kolatorskie, arkadami otwarte do prezbiterium i naw bocznych. Od południa /kościół nie jest orientowany/ do nawy głównej dostawiona jest owalna kruchta, a po jej bokach, symetrycznie rozmieszczone, dwa kwadratowe pomieszczenia, nie łączące się jednak z bocznymi nawami. Nad kruchtą jest pomieszczenie /z którego wchodzi się na chór muzyczny/, zaś jeszcze wyżej zaś dwie kondygnacje pomieszczeń wieży. W przedsionku jest zejście do krypt: prostokątnej, sklepionej kolebkowo – krzyżowo, mieszczącej się pod główną nawą i sześciu mniejszych, przesklepionych kolebkami, znajdujących się pod poszczególnymi przęsłami naw bocznych. Pierwsze przęsło nawy głównej ma formę absydy, będącej odpowiednikiem ukształtowania prezbiterium. Jest w nim wsparty na arkadzie chór muzyczny.
Główna fasada kościoła jest nieco szersza od korpusu. Jej środkowa część jest wypukła, podobnie jak zakończenia. Osie: druga i szósta /najniższa kondygnacja fasady ma siedem osi/ są najgłębiej cofnięte od lica, stanowiąc jej partie wklęsłe. W kondygnacji drugiej i trzeciej – tej najwęższej, „wieżowej” – osi jest już tylko po trzy. Pionowe podziały fasady dokonane są przy użyciu półkolumn: umieszczonych najniżej toskańskich, wyżej jońskich i najwyżej – kompozytowych. Podziały poziome stanowią belkowania, wzbogacone o attyki. Dach nad nawą główną jest dwuspadowy, łamany. Nad nawami bocznymi i „obejściem” są dachy pulpitowe, wszystkie pokryte blachą. Hełm wieży ma formę podwyższonej kopuły zwieńczonej latarnią z krzyżem.
W narożniku przykościelnego ogrodzenia stoi trójarkadowa dzwonnica. Na zachód od kościoła znajduje się dawny klasztor, zbudowany około roku 1780. Kościół jest też powiązany osiowo z pałacem, zbudowanym w tym samym co świątynia czasie, lecz gruntownie przekształconym w XIX stuleciu.
Autorem projektu kościoła był najpewniej August Moszyński. Z zachowanych rysunków wynika, że realizacja kościoła nieco odbiegła od projektów. Początkowo Moszyński zamierzał stworzyć obiekt bardziej nowoczesny, znacznie bliższy klasycyzmowi. Musiał jednak ulec sugestiom fundatorki, będącej w swych poglądach bardziej konserwatywną, i nadał świątyni nieco bardziej zachowawcze formy. Badacze architektury zwracają uwagę na inspiracje płynące z zagranicznych obiektów, z których Moszyński czerpał swe natchnienie. Najwięcej cech wspólnych ma mikuliniecki kościół z drezdeńskim Hofkirche Gaetano Chiaveriego. Profesor Tadeusz Jaroszewski zwrócił też uwagę na widoczne w Mikulińcach podobieństwa z kościołem San Giorgio w Modica koło Ragusy na Sycylii i paryskim kościołem św. Rocha. Realizację świątyni prowadził najprawdopodobniej nie autor projektu, ale ktoś inny – stąd pewnie też wzięły się wspomniane różnice w stosunku do zachowanego w archiwach projektu. Kierujący budową nadał architekturze kościoła cechy austriacko – czeskiego późnego baroku, wówczas już trochę zapóźnionego.
Mikuliniecki kościół zachowany jest całkiem nienajgorzej. Niedawno odbył się jego remont, a i elementy wyposażenia wnętrz są stosunkowo kompletne /brak części dekoracji rzeźbiarskiej ołtarzy i ambony, brak ołtarzy z naw bocznych/. Gorzej wygląda klasztor, silnie zdewastowany, o zmienionym kształcie dachu i niemal pozbawionych detalu elewacjach. W znacznym stopniu zniszczone jest ogrodzenie świątyni i przykościelny cmentarz.